Quantcast
Channel: Study Rankers
Viewing all articles
Browse latest Browse all 6119

प्रत्यय - हिंदी व्याकरण Class 9th

$
0
0

प्रत्यय - हिंदी व्याकरण Class 9th Course -'B'

प्रत्यय

जो शब्दांश किसी शब्द के अंत में लगकर उसके अर्थ में विशेषता लाते हैं, उन्हें प्रत्यय कहते हैं। जैसे - लिख + आवट = लिखावट

प्रत्यय के दो प्रकार हैं-
1. कृत् प्रत्यय
2. तध्दित प्रत्यय

कृत् प्रत्यय

क्रिया या धातु के अंत जुड़कर नया शब्द बनाने वाले प्रत्यय को 'कृत्' प्रत्यय कहते हैं। इन दोनों के मेल से बने शब्द को (कृत+अंत) 'कृदंत' कहते हैं।

कृत् प्रत्यय क्रिया कृदंत
वाला पढ़नापढ़नेवाला
हारहोनाहोनहार
नादौड़दौड़ना
करजाजाकर
आवट सजसजावट

तध्दित प्रत्यय

जो प्रत्यय संज्ञा, सर्वनाम, विशेषण आदि के अंत में लगकर नए शब्द बनाते हैं, उन्हें तद्धित प्रत्यय कहते हैं। इनके योग से बने शब्दों को ‘तद्धितांत’ अथवा तद्धित शब्द कहते हैं।

तद्धित प्रत्यय शब्द तद्धितांत
तामानवमानवता
लुदयादयालु
ईनग्रामग्रामीण
वानधनधनवान
एरामामाममेरा
पनअपनाअपनापन
आसमिठामिठास
कारचित्रचित्रकार

पाठ्य-पुस्तक 'स्पर्श-I' में प्रयुक्त प्रत्यय वाले शब्द

दुःख का अधिकार

• दुखी = दुख + ई
• द्रवित = द्रव + इत
• बुढ़िया = बूढ़ा + इया
• निचली = नीचे + ली
• तरावट = तर + आवट

एवरेस्ट: मेरी शिखर यात्रा

• हवाई = हवा + ई
• अग्रिम = अग्र + इम
• महत्वपूर्ण = महत्त्व + पूर्ण
• पहाड़ी = पहाड़ + ई
• कठिनतम = कठिन + तम
• गहरी = गहरा + ई
• ढलान = ढल + आन
• ज़ोरदार = ज़ोर + दार
• चिंतित = चिंता + इत
• नगरीय = नगर + ईय
• पर्वतीय = पर्वत + ईय
• दक्षिणी = दक्षिण + ई
• पूर्वी = पूर्व + ई
• भारतीय = भारत + ईय
• हवाई = हवा + ई
• फुसफुसाया = फुसफुस + आया
• शारीरिक = शरीर + इक
• चिह्नित = चिह्न + इत
• रंगीन =रंग + ईन
• ढलाऊ = ढल + आऊ
• दृश्यता = दृश्य + ता
• निश्चित = निश्चय + इत
• प्रोत्साहित = प्रोत्साहन + इत
• सख्ती = सख्त + ई
• पहाड़ी = पहाड़ + ई
• साहसिक = साहस + इक
• महत्वपूर्ण = महत्व + पूर्ण

तुम कब जाओगे अतिथि

• नम्रता = नम्र + ता
• अंकित = अंक + इत
• अज्ञात = अ + ज्ञात
• आखिरी = आखिर + ई
• औपचारिक = उपचार + इक
• अकेलापन = अकेला + पन
• आर्थिक = अर्थ + इक
• गोलाकार = गोला + कार
• विदाई = विदा + ई
• सहनशीलता = सहनशील + ता
• देवता = देव + ता
• देवत्व = देव + त्व
• नम्रता = नम्र + ता
• रूपांतरित = रूपांतर = इत
• धुलकर = धुल + कर
• निजी = निज + ई
• मुस्कराहट = मुस्करा + हट
• महँगाई = महँगा + आई
• रिश्तेदारी = रिश्ते + दारी
• सम्मानपूर्ण = सम्मान + पूर्ण
• परिचित = परिचय + इत
• व्यक्तित्व = व्यक्ति + त्व
• रंगीन = रंग + ईन
• नौकरी = नौकर + ई
• प्रेमिका = प्रेम + इका
• मार्मिक = मर्म मर्म + इक
• शानदार = शान + दार
• फड़फड़ाती = फड़फड़ + आती

पाठ्य-पुस्तक 'संचयन-I' में प्रयुक्त प्रत्यय वाले शब्द

गिल्लू

• अपनापन = अपना + पन
• आवश्यक = अवश्य + अक
• उष्णता = उष्ण + ता
• कूदता = कूद + ता
• चमकीली = चमक + ईली
• बचपन = दूर + स्थ
• लगाव = बच्चा + पन
• वासंती = वसंत + ई
• सफाई = साफ़ + आई
• स्वर्णिम = स्वर्ण + इम
• आकर्षित = आकर्षण + इत
• उछलता = उछल + ता
• कठिनाई = कठिन + आई
• गरमी = गरम + ई
• ठंडक = ठंड + क
• फूलदान = फूल + दान 
• बैठना = बैठ + ना
• लौटकर = लौट + कर
• विस्मित = विस्मय + इत
• समझदारी = समझ + दारी
• हरीतिमा = हरित + इमा

स्मृति

• अगला = आगे + ला
• एकाग्रचित्तता = एकाग्रचित्त + ता
• क्रोधित = क्रोध + इत
• घटना = घट + ना
• चिट्ठियाँ = चिट्ठी + इयाँ
• तोड़कर = तोड़ + कर
• धुनाई = धुन + आई
• पतीली = पतीला + ई
• बढ़ाया = बढ़ + आया
• बुद्धिमत्ता = बुद्धिमत् + ता
• बोली = बोल + ई

• मज़बूती = मज़बूत + ई
• मोहनी = मोह + नी
• उठाई = उठ + आई
• क्रोधपूर्ण = क्रोध + पूर्ण
• गहराई = गहरा + आई
• घबराहट = घबरा + आहट
• ज़िम्मेदारी = ज़िम्मे + दारी
• थकावट = थक + आवट
• धोतियाँ = धोती + इयाँ
• बंधुत्व = बंधु + त्व
• बुढ़ापा = बूढ़ा + आपा
• बेड़ियाँ = बेड़ी + इयाँ
• भयंकरता = भयंकर + ता
• मूर्खता = मूर्ख + ता
• योग्यता = योग्य + ता
• रोज़ाना =  रोज़ + आना
• शिकारी = शिकार = ई
• सरकाया = सरक = आया

हामिद खाँ

• ईमानदारी = ईमान + दारी
• गुड़गुड़ाहट = गुड़गुड़ + आहट
• चपातियाँ = चपाती + इयाँ
• दढ़ियल = दाढ़ी + इयल
• ध्यानपूर्वक = ध्यान + पूर्वक
• पौराणिक = पुराण + इक
• मुस्कराहट = मुस्करा + आहट
• सच्चाई = सच्चा + आई
• कड़कड़ाती = कड़कड़ + आती
• गोलाकार = गोला + कार
• दक्षिणी = दक्षिण + ई
• दुकानदार = दुकान + दार 
• नियमित = नियम + इत
• बढ़िया = बढ़ + इया
• रक्षक = रक्षा + क
• सांप्रदायिक = संप्रदाय + इक

दिए जल उठे


• कठिनतम = कठिन + तम
• चौकीदार = चौकी + दार
• पारित = पार + इत
• मालवीय = मालव + ईय
• रियासतदार = रियासत + दार
• सत्याग्रही = सत्याग्रह + ई
• स्वाभाविक = स्वभाव + इक
• गिरफ़्तारी = गिरफ़्तार + ई
• दलदली = दलदल + ई
• मंडलियाँ = दलदल + इयाँ
• राक्षसी = राक्षस + ई
• रेतीली = रेत + ईली
• स्थगित = स्थगन + इत


Viewing all articles
Browse latest Browse all 6119

Trending Articles